Części przewodnika:
Przewodnik po Berlinie (cz. 1/8): polskie upamiętnienia
Przewodnik po Berlinie (cz. 2/8): miejsca Wojska Polskiego
Przewodnik po Berlinie (cz. 3/8): upamiętnienia Luksemburg
Przewodnik po Berlinie (cz. 4/8): upamiętnienia Lenina
Przewodnik po Berlinie (cz. 5/8): upamiętnienia NRD i FCA
Przewodnik po Berlinie (cz. 6/8): polskie groby
Przewodnik po Berlinie (cz. 7/8): inne polskie miejsca
Przewodnik po Berlinie (cz. 8/8): wiadomości użyteczne i dojazd
Na początek trochę o samej Róży Luksemburg. Najogólniej pisząc była działaczką społeczną i robotniczą, rewolucjonistką, ekonomistką, myślicielką, pacyfistką. Była drugą Polką ze stopniem doktora, zarazem pierwszą Polką ze stopniem doktora ekonomii.
W kwestii narodowości, jednoznacznie możemy określić że Róża Luksemburg była przede wszystkim Polką, odrzucając zarzuty prawicowców. Jej pierwszym językiem, którego używała na codzień, był język polski. Znała dzieła wybitnych polskich wieszczów jak Słowacki i Mickiewicz. Wychowała się w polskiej kulturze i przez jej kształt działała w życiu osobistym i społecznym. Jej praca doktorska poświęcona była Polsce. Polskę określała jako „mój kraj”. Samookreślała się jako „Żydówka z pochodzenia, Polka z wyboru i Niemka z konieczności”. Podczas pobytu w Berlinie pisała w listach, że z pewnością się tu nie zniemczy i że brakuje jej polskiego pisma.
Zarzuca się jej, że nie była zwolenniczką odzyskania przez Polskę niepodległości. Trzeba mieć jednak na uwadze, że to wcale nie oznaczało działalności przeciwko Polakom. Nie był to odosobniony pogląd, przeciwnikiem odzyskania pełnej niepodległości przez jakiś czas był Roman Stanisław Walentynowicz Dmowski. Z dzisiejszego punktu widzenia możemy powiedzieć, że niepodległość jest wielkim osiągnięciem mimo strat gospodarczych. Wówczas nie było to takie oczywiste. Róża Luksemburg sprzeciwiała się niepodległości wyłącznie z powodów gospodarczych, kiedy to przez 123 lata zaborów pod względem gospodarczym wręcz trudno było sobie wyobrazić niezależność gospodarczą. Przewidywania Luksemburg później się potwierdziły. Po odzyskaniu niepodległości gospodarka Polski straciła możliwości zbytu na chłonnym terytorium Rosji i powiązania z rozwiniętą gospodarką Niemiec, nie wykorzystywała swojego potencjału co hamowało jej rozwój. Mimo że Luksemburg sprzeciwiała się odzyskaniu niepodległości, to bardzo broniła polskiej tożsamości narodowej, polskiej kultury czy prawa do swobodnego posługiwania się językiem polskim.
Róża Edwardowa Luksemburg poróżniła się w poglądach z Włodzimierzem Iljiczem Leninem. Potrafiła go chwalić, ale także i ganić. Poszło m.in. o stosunek do niepodległości Polski, której zwolennikiem był Lenin. Nie było też pełnej zgody co do środków zastosowanych podczas rewolucji – oględnie pisząc Luksemburg chciała, by rewolucja była pięknym pokojowym festiwalem przejęcia władzy przez robotników, tymczasem w Rosji rewolucja wymagała po prostu krwawej wojny domowej z białymi i zagranicznymi kapitalistami. Właśnie wobec tych okoliczności Lenin przyjął wojenne zasady działania. Ostatecznie patrząc, to Włodzimierz Lenin doprowadził do zwycięstwa rewolucję, podczas gdy w Niemczech rewolucja skończyła się niestety porażką i zamordowaniem Róży Luksemburg.
W Polsce, mimo polskiej narodowości, Luksemburg nie była szerzej upamiętniana. Trochę ulic, dwie tablice, żadnego pomnika. W Zamościu od 1965 roku planowano Muzeum Róży Luksemburg, we Wrocławiu w 2008 roku przedkładano jej pomnik, a także w Warszawie w 2020 roku. Największym upamiętnieniem było chyba imię Zakładów Wytwórczych Lamp Elektrycznych „Polam-Warszawa” im. Róży Luksemburg – imię nadano w 1951 roku z okazji 80. urodzin Luksemburg; skrócenie nazywano je właśnie „Zakładami Róży Luksemburg”; zakłady w 1991 sprywatyzowano i podzielono, a od 1993 oczywiście rozwalono. To zupełne bez porównania do liczby miejsc nazwanych imieniem choćby Hanki Sawickiej.
W Polsce jej upamiętnienia, które i tak nie były liczne, zostały w większości usunięte w wyniku działań białopolskich władz i policji historycznej pod znakiem Instytutu Pamięci Narodowej. W Zamościu usunięto tablicę na jej domu rodzinnym, co odbiło się szerokim echem także poza naszymi granicami.
Na koniec 2006 roku imieniem Róży Luksemburg w Polsce było nazwanych 5 ulic. Według stanu na 2020 uchowała się tylko jedna, w Gliwicach (dawniej nosiła nazwę Ulica Feliksa Dzierżyńskiego). W Poznaniu przy Ulicy Augustyna Szamarzewskiego 21 uchowała się tablica upamiętniająca jej mieszkanie w tamtym domu w maju 1903.
Ciekawostką jest utwór psytrans wykonawcy Mesmerisa pt. „Róża Luxemburg (Transmigration of souls)” z 1997 roku upamiętniający tytułową osobę (czytaj tutaj).
Co innego w Niemczech, gdzie na podstawie licznych tablic i pomników można prześledzić część jej życiorysu, zwłaszcza w Berlinie.
Tablica upamiętniająca siedzibę Socjaldemokratycznej Partii Niemiec
W tym budynku od 1890 do 1895 roku na pierwszym piętrze znajdowała się główna siedziba Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. W rzeczywistości SPD użytkowała to biuro dłużej, do brzeźnia 1900. W tym miejscu do SPD wstąpiła Róża Luksemburg zaraz po przeprowadzce do Berlina, która miała miejsce 12 trawnia 1898. Po prostu przyszła tutaj się i zapisała. [Widok bez rusztowań na widoku ulic Google.]
Miejsce: Ulica Kaczawska 9 (Katzbachstraße 9)
Tablica upamiętniająca Różę Luksemburg
W tym domu mieszkała od dnia 1 listopada 1899 roku do 1902 roku, na drugim piętrze w dużym pokoju. Tablicę odsłonięto 13 brzeźnia 2013. 15 stycznia w rocznicę śmierci Luksemburg przy tablicy odbywa się drobna uroczystość zatknięcia kwiatów, po uprzednim przejściu z Ulicy Łukasza Kranacha 58 (Cranachstraße 58), gdzie mieszkała później.
Miejsce: Ulica Krzysztofa Wilanda 23 (Wielandstraße 23)
Uroczystości: 15 stycznia, 17:00
Tablica upamiętniająca Różę Luksemburg
Tutaj mieszkała od 1902 do 1911 roku, mieszkanie na drugim piętrze po prawej. Tutaj odwiedzili ją Włodzimierz Iljicz Lenin z żoną wieczorem 4 stycznia 1908. Tablicę odsłonięto 15 stycznia 1988 na zieleni przed budynkiem, gdyż właściciel nie zgodził się na umieszczenie na budynku. Niestety tablica jest zasłaniana przez stojące na chodniku rowery, skutery lub motocykle. 15 stycznia w rocznicę śmierci Luksemburg przy tablicy odbywa się drobna uroczystość złożenia kwiatów, po czym następuje przejście na Ulicę Krzysztofa Wilanda 23 (Wielandstraße 23), gdzie mieszkała wcześniej.
Miejsce: Ulica Łukasza Kranacha 58 (Cranachstraße 58)
Uroczystości: 15 stycznia, 16:00
Pomnik więzienia Róży Luksemburg
W miejscu pomnika znajdowało się Berlińskie Żeńskie Więzienie Ulica Barnimska (Berliner Frauengefängnis Barnimstraße), w którym trzymana była Róża Luksemburg w ramach prześladowań. Od 12 czerwca 1907 przez 2 miesiące, od 18 lutego 1915 przez rok, od 27 lipca 1916 przez kilka tygodni. Po ostatnim pobycie została przeniesiona do Wronek. 7 brzeźnia 1950 przy głównym wejściu do więzienia odsłonięto tablicę upamiętniającą trzymanie Luksemburg w tym więzieniu w roku 1916. Równocześnie w budynku więzienia cela nr 10 w skrzydle szpitalnym została przywrócona do stanu pierwotnego jako cela pamięci po Róży Luksemburg, ozdobiona kwiatami i powiedzeniami Róży Luksemburg, gdzie w 1916 roku rzeczywiście była trzymana. Więzienie przeniesiono w 1974 roku, a następnie budynek zburzono, wobec czego nie zachowały się tablica i cela pamięci. W 1977 roku, po uprzątnięciu, w miejscu więzienia odsłonięto pomnik upamiętniający trzymanie w tym więzieniu Róży Luksemburg. Obszar budynku więzienia jest wyznaczony na chodniku białą linią.
Miejsce: Ulica Winiarska 2 (Weinstraße 2)
Tablica upamiętniająca Różę Luksemburg i Karola Libknechta
Ostatnie schronienie przed ich zatrzymaniem, to tutaj przebywali od 14 stycznia w mieszkaniu na pierwszym piętrze. 15 stycznia 1919 zostali pozbawieni wolności, po czym zostali przewiezieni do Hotelu „Eden”. Tablicę odsłonięto 15 stycznia 1990. Tablicę umiejscowiono na chodniku, gdyż właściciel domu nie wyraził zgody na umieszczenie na ścianie.
Miejsce: Ulica Manheimska 27 (Mannheimer Straße 27)
Rzeźba „Od Grubej Berty do Czerwonej Róży”
(Skulptur „Von der Dicken Berta zur Roten Rosa”)
Pomnik znajduje się w połowie drogi między Ulicą Manheimską 27 a byłym Hotelem „Eden”. Powstawał w latach 1984-1989, a w 1991 roku został ustawiony. Nie jest on łatwy do rozumowania. Przedstawia on wizerunek Róży Luksemburg, która ujarzmia Grubą Bertę symbolizowaną przez wózek z przyrządem technicznym. Gruba Berta to działo z okresu I Wojny Światowej. Rzeźba powstała jako dzieło prywatne, twórca w ten sposób oddał cześć Róży Luksemburg. W 2018 roku dzieło zostało odnowione.
Źródło: Maciej Fogel
Miejsce: Aleja Związkowa 13 (Bundesallee 13)
Tablica upamiętniająca Różę Luksemburg i Karola Libknechta
W tym miejscu znajdował się Hotel „Eden”, w którym przed śmiercią torturowano Luksemburg i Libknechta 15 stycznia 1919. W 1969 roku odsłonięto, z udziałem syna Karola Libknechta, pamiątkową tablicę, jednak z racji braku zgody miejscowych władz w Berlinie Zachodnim tablicę usunięto. Obecną tablicę odsłonięto 26 brzeźnia 2010.
15 stycznia odbywają się przy tej tablicy uroczystości, skąd pochód idzie do Pomnika Róży Luksemburg.
Miejsce: Plac Olofa Palme (Olof-Palme-Platz)
Uroczystości: 15 stycznia, 18:00
Pomnik Róży Luksemburg
(Rosa Luxemburg Gedenkstätte)
W tym miejscu 15 stycznia 1919 Luksemburg poległa i została wrzucona do Kanału Landwehrskiego (Landwehrkanal), możliwe że już była martwa gdyż wcześniej ją torturowano i postrzelono w głowę. 26 lipca 1971 działacze zachodnioniemieckiej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec odsłonili pamiątkową tablicę w okolicy, na Nabrzeżu Adolfa Liutzowa (Lützowufer) przy poprzedzającym moście (widocznych kładek jeszcze nie było), gdzie już wcześniej w rocznice morderstwa gromadzili się mieszkańcy dla upamiętnienia Luksemburg. Po kilku dniach tablicę zniszczyły faszystowskie bojówki. Tablicę odnowiono, ale sytuacja powtórzyła się kilkukrotnie. Tablicę ostatecznie zniszczono całkowicie przez wysadzenie w trawniu 1985. W wyniku tych działań postanowiono stworzyć trwalsze upamiętnienie, zwłaszcza że okolice miejsca porządkowano i budowano nowe kładki. To właśnie od architektów kładek wyszło przedsięwzięcie i to ich dzieło. Tak odsłonięto 17 grudnia 1987 obecny pomnik. Widoczna w tle kładka, lekko zasłonięta jako druga, nosi nazwę Kładki Róży Luksemburg (Rosa-Luxemburg-Steg).
Miejsce jest często przyozdabiane kwiatami. W 2019 roku na murze oporowym pojawiły się przy tablicy malunki z wizerunkami Róży Luksemburg i Karola Libknechta oraz krótka notatka encyklopedyczna. Często pojawia się też portret róży.
15 stycznia od 1988 roku odbywają się przy pomniku uroczystości. Od 2011 jest to pochód od tablicy upamiętniającej Różę Luksemburg i Karola Libknechta przy dawnym Hotelu „Eden”, organizacyjnie powiązany z odbywającą się kilka dni wcześniej Demonstracją Luksemburg-Libknecht-Lenin, o której niżej.
Źródło: Sven Haynes
Miejsce: Nabrzeże Katarzyny Hejnrot (Katharina-Heinroth-Ufer)
Uroczystości: 15 stycznia
Kładka Róży Luksemburg
(Rosa-Luxemburg-Steg)
Kładka znajduje się nad Kanałem Landwehrskim (Landwehrkanal) tuż przy miejscu wrzucenia do kanału Róży Luksemburg 15 stycznia 1919. Jest to podwójny most: pierwszy łączy obszary ogrodu zoologicznego położone po obu stronach kanału i jest dostępny wyłącznie dla osób na obszarze ogrodu, drugi jest ogólnodostępny. 25 września 2012 część ogólnodostępną zmieniono na Kładkę Róży Luksemburg, natomiast część nieogólnodostępna pozostała przy dotychczasowej nazwie Most Marcina Lichtensztajna (Lichtensteinbrücke). Także i tutaj odbywa się uroczystość upamiętniająca Luksemburg.
Miejsce: Kładka Róży Luksemburg (Rosa-Luxemburg-Steg)
Uroczystość: druga niedziela stycznia, 15:00
Miejsce Pamięci Socjalistów
(Gedenkstätte der Sozialisten)
Znajdują się tu groby Róży Luksemburg i Karola Libknechta, jak również wielu innych działaczy robotniczych, rewolucyjnych i socjalistycznych. Miejscu nadano uroczysty charakter w 1926 roku. W 1933 pomnik został uszkodzony, a w 1935 rozwalony przez faszystów. W 1946 roku postanowiono przywrócić świetność temu miejscu, jednak nie odbudowano wcześniejszego pomnika, a urządzono na nowo i udostępniono w 1951.
W tym miejscu w latach 1925-1950 był pochowany także Julian Marchlewski – w 1950 roku jego grób przeniesiono na Cmentarz Komunalny – Powązki w Warszawie, w zamian zmieniając nazwę jednej z ulic w Berlinie na Ulicę Juliana Marchlewskiego, o czym napisano w części pierwszej przewodnika.
Jest to miejsce końcowe Demonstracji Luksemburg-Libknecht-Lenin, o czym niżej. Przed demonstracją, o 9:00 odbywa się „ciche upamiętnienie”, czyli złożenie kwiatów w spokoju jeszcze przed demonstracją. „Ciche upamiętnienie” odbywa się od 1990 roku i organizacyjnie jest powiązane z Demo LLL.
Miejsce: Cmentarz Centralny Pole Fryderyka (Zentralfriedhof Friedrichsfelde), Ulica Gudruna 20 (Gudrunstraße 20)
Uroczystości: druga niedziela stycznia, od 9:00, dawniej także: Dzień Zmarłych i Poległych 1 listopada
Plac Róży Luksemburg
(Rosa-Luxemburg-Platz)
Pierwotnie nazywał się Plac Nowowiejski (Babelsberger Platz). Potem miał trzech różnych patronów, aż w 1947 roku na cześć Róży Luksemburg nadano mu nazwę, którą należałoby tłumaczyć jako Plac Luksemburga (Luxemburgplatz). 3 września 1969 poprawiono nazwę na obecną, Plac Róży Luksemburg. Już w 1951 roku pojawił się pomysł postawienia na placu pomnika Róży Luksemburg, a w 1974 roku pomysł ostatecznie zatwierdzono. Pomnik Róży Luksemburg (Rosa-Luxemburg-Monument) tak wówczas określono: „Ponadnaturalnej wielkości rzeźbiona figura na podwyższonym cokole lub kamieniu naturalnym z symbolicznymi płaskorzeźbami odnoszącymi się do dziejów ruchu robotniczego”. Prace jednak nie wyszły poza wstępne założenia. Do pomysłu wrócono od 1995 roku. Na krótko postawiono przy placu, przed Domem Karola Libknechta rzeźbę „Róża Luksemburg”, którą jednak w 1999 roku przeniesiono. W latach 2002-2006 Socjaldemokratyczna Partia Niemiec ponownie postanowiła urzeczywistnić pomnik Róży Luksemburg na Placu Róży Luksemburg, ale nic z tego nie wyszło przez polityczne zamieszanie i podważanie wydatkowania na to państwowych pieniędzy. Dziś w miejscu przewidzianym na pomnik stoi znak Ludowej Sceny Berlin (Volksbühne Berlin), znajdującej się na placu.
Miejsce: Plac Nowowiejski (Babelsberger Platz, obecnie Rosa-Luxemburg-Platz)
Dworzec kolei podziemnej Plac Róży Luksemburg
(U-Bahnhof Rosa-Luxemburg-Platz)
Wcześniej nosił nazwę Brama Krasnobudzka (Schönhauser Tor). W ślad za zmianą nazwy leżącego obok placu, 1 trawnia 1950 nazwę zmieniono na Plac Luksemburga (Luxemburgplatz). 1 trawnia 1978 na obecną nazwę, w ślad za dokonaną 8 lat wcześniej zmianą nazwy placu.
Miejsce: Ulica Amelii (Amalienstraße, obecnie Rosa-Luxemburg-Straße), Zaułek Drugi Stodolny (Zweite Scheunengasse, obecnie Rosa-Luxemburg-Straße)
Ulica Róży Luksemburg
(Rosa-Luxemburg-Straße)
Obecną nazwę ulica otrzymała 3 września 1969 po częściowej zmianie przebiegu Ulicy Karola Libknechta, której częścią była wcześniej. Ulica Róży Luksemburg przylega do Placu Róży Luksemburg, a w jej ciągu znajduje się dworzec kolei podziemnej Plac Róży Luksemburg. Pierwotne nazwy tej ulicy to w zależności od odcinka kolejno od północy: Ulica Amelii (Amalienstraße), Zaułek Drugi Stodolny (Zweite Scheunengasse), Ulica Wilhelma Hanke (Hankestraße), Ulica Róży Luksemburg (Rosa-Luxemburg-Straße).
Miejsce: Ulica Amelii (Amalienstraße), Zaułek Drugi Stodolny (Zweite Scheunengasse), Ulica Wilhelma Hanke (Hankestraße), Ulica Róży Luksemburg (Rosa-Luxemburg-Straße)
Rzeźba „Róża Luksemburg”
(Relief „Rosa Luxemburg”)
Rzeźba z 1996 roku, znajduje się przed budynkiem Fundacji im. Róży Luksemburg. Do stycznia 1998 roku stała przed Domem Karola Liebknechta, 29 października 1999 odsłonięto ją w obecnym miejscu. Z tyłu znajduje się rzeźba „Karol Libknecht”.
Miejsce: Plac Kostrzyński 1 (Küstriner Platz, obecnie Franz-Mehring-Platz 1)
Znaki Myślenia Róży Luksemburg
(Denkzeichen Rosa Luxemburg)
Po klapie postawienia pomnika Róży Luksemburg na Placu Róży Luksemburg zlecono upamiętnienie w innym kształcie. W 2006 roku na Placu Róży Luksemburg i ulicach przyległych do placu umieszczono na chodnikach i jezdniach 60 cytatów Róży Luksemburg.
Miejsce: Plac Nowowiejski (Babelsberger Platz, obecnie Rosa-Luxemburg-Platz), Ulica Liniowa (Linienstraße), Zaułek Czwarty Stodolny (Vierte Scheunengasse, obecnie Weydingerstraße), Zaułek Drugi Stodolny (Zweite Scheunengasse, obecnie Rosa-Luxemburg-Straße)
Rzeźba „Róża Luksemburg”
(Relief „Rosa Luxemburg”)
Jest to kopia rzeźby z Placu Kostrzyńskiego. Stoi przed redakcją Dziennika Młody Świat (Die Tageszeitung junge Welt), lewicowego czasopisma. Rzeźbę odsłonięto 11 stycznia 2009 o 14:00 z okazji 90. rocznicy zamordowania Róży Luksemburg.
Źródło: Helmut Caspar
Miejsce: Ulica Liniowa 15 (Linienstraße 15)
Sala Róży Luksemburg
(Rosa-Luxemburg-Saal)
W Domu Karola Libknechta (Karl-Liebknecht-Haus) jedną z głównych sal nazwano Salą Róży Luksemburg. W sali tej znajduje popiersie portretowe „Róża Luksemburg” z 1959 roku. Nazwę nadano w 2010 roku.
Źródło: Lewica
Miejsce: Dom Karola Libknechta (Karl-Liebknecht-Haus), Zaułek Czwarty Stodolny 16 (Vierte Scheunengasse, obecnie Weydingerstraße 16)
Demonstracja Luksemburg-Libknecht-Lenin
(Liebknecht-Luxemburg-Lenin Demonstration)
W skrócie Demo LLL (po niemiecku LLL-Demo). Jest to tradycyjny od dziesięcioleci pochód na cześć tytułowej trójki bohaterów. Po raz pierwszy odbył się 25 stycznia 1919 i był pogrzebem Karola Libknechta, Róży Luksemburg oraz 31 innych zamordowanych działaczy. Do grobu Róży Luksemburg symbolicznie włożono pustą trumnę, gdyż jej ciała jeszcze nie odnaleziono. 13 czerwca 1919 odbył się ponowny pogrzeb Róży Luksemburg, po odnalezieniu jej ciała. Od 1919 roku demonstracja nazywała się Libknecht-Luksemburg. W 1925 roku do grona upamiętnianych dołączył Włodzimierz Lenin, zmarły 21 stycznia 1924, na fali żałoby uznany za najważniejszego, wobec tego od 1925 roku demonstracja nazywała się Lenin-Libknecht-Luksemburg. W 1933 demonstracja odbyła się, ale zaraz później władzę zdobywają faszyści i do 1945 roku była jedyna przerwa w odbywaniu wydarzenia. Ponownie odbywa się od 1946 roku, najpierw pod nazwą Luksemburg-Libknecht-Lenin (taka widnieje dzisiaj na głównym transparencie). Od 1948 roku, po zaleceniach Waltera Ernesta Pawła Ernestowicza Ulbrichta, nazywa się Libknecht-Luksemburg-Lenin i tak jest do dzisiaj. Polska nazwa to Luksemburg-Libknecht-Lenin, gdzie Luksemburg na pierwszym miejscu z racji tego że jest Polką. W latach 1990-1991 demonstracja ograniczała się tylko do Miejsca Pamięci Socjalistów. W latach 1992-1995 demonstracja ruszała wyjątkowo sprzed byłego Pomnika Włodzimierza Lenina jako wyraz sprzeciwu przeciwko rozbiórce pomnika. Ogólnie demonstracja odbywa się od ponad 100 lat z jedyną przerwą w okresie faszystowskim.
Demonstracja rusza z Bramy Frankfurckiej (Frankfurter Tor) a kończy się w Miejscu Pamięci Socjalistów (Gedenkstätte der Sozialisten), gdzie wszyscy składają kwiaty na grobach działaczy – grób Róży Luksemburg jest dosłownie zasypywany czerwonymi goździkami.
Pochód dzieli się na poszczególne bloki tworzone przez różne lewicowe organizacje, od umiarkowanych po radykalne, od niewielkich po stronnictwa sejmowe – czasem nawet przeciwstawne, ale jednak idące ze swoimi blokami w jednym pochodzie. Bierze udział co najmniej ponad 12 tys. osób. Niestety z Polski niewiele, mimo że to na cześć naszej rodaczki. W 2019 roku w Demonstracji, przypadającej w 100 rocznicę śmierci Luksemburg i Libknechta, wzięło udział więcej niż zazwyczaj, bo ponad 15 tys. osób mimo niesprzyjającej pogody. Przybyli też działacze z Polski z Kampanii Historia Czerwona (na zdjęciu), Komunistycznej Partii Polski i Czerwonego Frontu.
Źródło: Kampania Historia Czerwona
Czas: druga niedziela stycznia, 10:00
Części przewodnika:
Przewodnik po Berlinie (cz. 1/8): polskie upamiętnienia
Przewodnik po Berlinie (cz. 2/8): miejsca Wojska Polskiego
Przewodnik po Berlinie (cz. 3/8): upamiętnienia Luksemburg
Przewodnik po Berlinie (cz. 4/8): upamiętnienia Lenina
Przewodnik po Berlinie (cz. 5/8): upamiętnienia NRD i FCA
Przewodnik po Berlinie (cz. 6/8): polskie groby
Przewodnik po Berlinie (cz. 7/8): inne polskie miejsca
Przewodnik po Berlinie (cz. 8/8): wiadomości użyteczne i dojazd
