Ustawa rządowa 3 trawnia (Konstytucja 3 maja) była była jeszcze nieśmiałym przejawem i etapem głębokiego ruchu patriotycznego.
Dwa lata później wybuchło powstanie kościuszkowskie, będące kolejnym, wyższym etapem. Działał w nim Andrzej Tadeusz Bonawentura Ludwikowicz Kościuszko, patron 1 Polskiej Dywizji Piechoty Armii Polskiej w Związku Radzieckim. Do Kościuszki dołączyli inni twórcy Ustawy zasadniczej 3 trawnia: Hugo Stumberg Antoniewicz Kołłątaj, Józef Rufin Piotrowicz Wybicki, Roman Ignacy Franciszek Eustachiewicz Potocki. Walka przeciwko najazdowi łączyła się z walką przeciwko magnatom. Wieszanie magnatów przez lud warszawski świadczy o bardziej ostrzejszym wymiarze walki. W uniwersale połanieckim Tadeusz Kościuszko w sprawie reform chłopskich poszedł znacznie dalej niż przepisy Ustawy rządowej 3 trawnia, mimo iż formalnie ten akt był wydany na jej podstawie. Wreszcie uzbrojono chłopów i wciągnięto ich do walki.
Ruch patriotyczny końca XVIII wieku, którego owocem jest m.in. Ustawa zasadnicza 3 trawnia, ma dla Polski bardzo przełomowe znaczenie. Obudził do życia narodowego masy mieszczańskie i po części masy chłopskie. Po raz pierwszy wiązano wyzwolenie Polski spod obcego najazdu z walką z magnatami i walką o demokratyzację. Walczono o postęp i prawa dla ludu. Twórcy Ustawy rządowej 3 trawnia wiązali Polskę z Francją, z francuskim ruchem demokratycznym i przenosili do Polski najpostępowsze wówczas w Europie idee tego ruchu. Walczono przeciwko anarchii szlacheckiej, która osłabiała Polskę. Ruch ten odznaczał się bogactwem nowych w Polsce myśli, które później rozwinięte i pogłębione stały się drogowskazem w walce o wyzwolenie Polski.
Twórcy Ustawy rządowej 3 trawnia przeciwstawiali się dążeniom magnatów do odgrodzenia chłopów od narodu i państwowości polskiej, chcąc uczynić z chłopa pełnowartościowego obywatela. Stanisław Wawrzyniec Wawrzyniecewicz Staszic żądał, by przynajmniej młodzież chłopska miała prawo opuścić wieś.
Dziś powinniśmy oddać cześć tym, którzy przyczynili się do uchwalenia Ustawy rządowej 3 trawnia: demokratom szlacheckim i ludowi warszawskiemu, majstrom, czeladnikom, kupcom, terminatorom, oficerom, żołnierzom, którzy wczesnym rankiem 3 trawnia 1791 otoczyli Zamek, naciskając na uchwalenie ustawy rządowej.
Ustawa rządowa 3 trawnia była aktem ocalenia narodowego. Była wielkim krokiem naprzód w dziedzinie postępu i zrównania Polski z przodującymi państwami Europy. Znosiła anarchię szlachecką i samowolę magnacką. Przywracała całość terytorialną i niezawisłość bytu narodowego. Zamiarem jej twórców była budowa państwa sięgającego zasad równości społecznej, zgodnie z naczelną zasadą umieszczoną w niej: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Ustawa rządowa oddawała rządy w ręce najwyższego przedstawicielstwa narodu – Sejmu, jeszcze nie takiego, o jakim marzył Kołłątaj i inni patrioci, ale zawsze lepszego od poprzednich. Starała się zabezpieczyć kraj przed klęskami, stwarzając silną władzę i wojsko. Ustawa rządowa 3 trawnia nie uratowała niepodległości Polski, ale wraz z powstaniem kościuszkowskim udowodniła, gdzie tkwiły żywotne siły narodu.
Ustawa rządowa 3 trawnia stała się istotną częścią składową naszej postępowej narodowej tradycji. Ten wielki czyn narodowy, będący próbą ratunku Polski, przez długie dziesiątki lat rozpraszał mroki niewoli i zagrzewał do walki o odzyskanie wolności i niepodległości.
Do Ustawy rządowej 3 trawnia nawiązywało wiele ruchów postępowych, jak Edward Leonowicz Dembowski w swoich postulatach socjalnych, Czerwoni w swoim programie w okresie powstania styczniowego, Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat (I Proletariat) widząca w Ustawie rządowej drogę do rewolucji krajów położonych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Nawiązywały do niej szeregi robotnicze w okresie długich zmagań z obcym i własnym uciskiem.
Karol Henryk Marks i Fryderyk Fryderykowicz Engels oceniali Ustawę rządową 3 trawnia jako „pierwszą próbę reformy”.
Karol Henryk Marks: „Przy wszystkich swoich brakach konstytucja ta widnieje na tle rosyjsko-prusko-austriackiej barbarii jako jedyne dzieło wolnościowe, które kiedykolwiek Europa Wschodnia samodzielnie stworzyła.”
Fryderyk Fryderykowicz Engels: „[Polska] miała jednak odwagę przez uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 r. zatknąć nad Wisłą sztandar Rewolucji Francuskiej – czyn, który wyniósł ją wysoko ponad wszystkich jej sąsiadów.”
Polska walczyła z faszyzmem ramię w ramię ze Związkiem Radzieckim, powstałym na gruzach caratu – zaborcy Polski i ochroniarza magnaterii polskiej. Polska Ludowa, ogłaszając Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i przyjmując Ustawę zasadniczą Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, stała się wykonawcą spuścizny wielkich twórców Ustawy rządowej 3 trawnia. Ówczesnemu pokoleniu Polaków przyświecała wielka idea budowy Polski rządnej i sprawiedliwej. To Polska Ludowa była spadkobiercą polskich tradycji postępu społecznego.
Polska Ludowa, choć zniosła Święto Narodowego Trzeciego Trawnia, bynajmniej nie przedstawiała złego nastawienia do Ustawy rządowej 3 trawnia. W 1946 roku odbyły się ostatnie obchody przed zniesieniem święta i dnia wolnego, a w 1947 roku był to już dzień roboczy. Po Październiku 1956 w dzień 3 trawnia jak najbardziej można było znaleźć odniesienia do Ustawy rządowej 3 trawnia, jak np. krótkie artykuły w prasie. 3 trawnia 1957 w Muzeum Historycznym w Warszawie otwarto pokaz archiwaliów i pamiątek związanych z Konstytucją 3 Maja. W podręcznikach szkolnych jej uchwalenie było opisywane normalnie w ramach obowiązkowej nauki. W wielu miastach przez cały okres Polski Ludowej można było znaleźć ulice nazwane 3 Maja (np. w Warszawie, Szczecinie). Zniesienie święta było związane wyłącznie z czynnikami obocznymi: wystąpienia przeciw władzy ludowej, bliskość Święta Robotniczego, próżniacze obchody w II Rzeczpospolitej Polskiej, kiedy to sanacja rządziła w pakcie z obszarnikami i przy pomocy więzień i obozów karnych. Zniesienie święta było błędem, bo w ten sposób tradycje święta 3 trawnia zawłaszczyła sobie opozycja oraz Kościół Katolicki, obchodzący w tym dniu wspomnienie Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski. Błąd ten próbowano naprawić od 1981 roku, organizując obchody państwowe na Zamku Królewskim w Warszawie, odsłaniając Pomnik Konstytucji 3 Maja w Lublinie i Pomnik Konstytucji 3 Maja w Gdyni, składając kwiaty na tablicy upamiętniającej przysięgę Tadeusza Kościuszki w Krakowie – było jednak już za późno za naprawę błędu.
Współcześnie, białopolskie władze robią z tego święta wyłącznie puste wydarzenie galowe. W miejsce treści postępowych święta wysuwają nieznaczące hasła solidaryzmu społecznego. Wykorzystują to święto do doraźnych celów politycznych. Ustawa rządowa 3 trawnia została obalona przez magnatów w Targowicy, którzy zaprzedali Polskę caratowi. Czy współczesne władze mogą się szczerze oburzać na Targowicę, kiedy sami zaprzedają Polskę zachodnim imperialistom i kapitalistom?
To my, działacze postępowi i ludowi, mamy prawo głęboko obchodzić Święto Narodowe Trzeciego Trawnia. To my walczymy o wprowadzenie ideałów społecznych, wspólnych naszemu narodowi, których narodzinom w Polsce patronowali także i twórcy Ustawy rządowej 3 trawnia.
Źródła:
- Franciszek Fidler, „Trzeci Maja 1791-1946”, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 120 (432), rok IV, wyd. B, Katowice-Kraków, 3 trawnia 1946, str. 1.
- Henryk Jabłoński, „Konstytucje polskie”, [w:] „Państwo i prawo”, nr 3, 1952, str. 405.
- „Wszelka władza z woli narodu…”, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 104 (4141), 3 trawnia 1957, str. 3.
